Porcelanki z heksagramem. Synagoga i Gmina Żydowska w Strzelcach Op.

Unikatowe pamiątki po gminie żydowskiej i synagodze z przedwojennego Gross Strehlitz.

Zarys powstania porcelanowego korka oraz historii społeczności żydowskiej i synagogi w Strzelcach Opolskich.

(zdjęcia zbiory własne; fot.: Mariusz Lipok)

Porcelanki to potoczna nazwa porcelanowych korków, które jeszcze kilka lat po II wojnie światowej służyły do zamykania butelek z napojami gazowanymi. Wcześniej były lekceważone, traktowano je jak zwykłe śmieci, bo i na śmietnikach najczęściej je znajdowano. Jednak od pewnego czasu przedmioty te stają się coraz częściej obiektami zainteresowania miłośników historii lokalnej oraz kolekcjonerów birofiliów (kolekcjonerzy przedmiotów związanych z piwem). Niemal zawsze taka przygoda zaczyna się od zbierania starych butelek. Gdy na butelce brakuje takiego korka, niemal zawsze jest chęć znalezienia go i dokupienia, by wraz z butelką tworzyły komplet.

Kolekcjonowanie porcelanowych korków nie należy do zbyt drogiego hobby. Ich ceny wahają się od 1zł do 250zł za sztukę, średnia cena za jaką oferowane są dziś na giełdach takie korki to 5-25zł. Ceny rzadkich i unikatowych porcelanek są znacznie wyższe od tych popularnych i najczęściej dostępnych. Spotkałem się również z informacją, że ceny bardzo unikatowych porcelanek sięgają kwoty 1000zł. Wyższe są także ceny rzadkich porcelanek w regionach, gdzie kolekcjonerstwo jest bardziej rozwinięte, czyli głównie na Śląsku. Ceny porcelanek rosną wraz z pogłębianiem się wiedzy na ich temat oraz rozbudową internetowych katalogów takich korków. Należy się spodziewać, że w przyszłości będą one jeszcze wyższe. Prawie wszystkie duże zbiory powstawały w oparciu o własne poszukiwania terenowe kolekcjonerów lub wymianę między nimi. Niestety bardzo rzadko porcelanki można zobaczyć w zbiorach muzealnych, gdzie przeważnie traktowane są jako śmieci, co oczywiście nie znaczy że ich tam nie ma. Trafiają tam najczęściej z wykopów i prac ziemnych prowadzonych w miastach. Nikt takich kapsli w muzeum nie kataloguje i nie opisuje, najczęściej trafiają do magazynów, gdyż są zbyt mało interesujące dla muzealników.

Historia porcelanowego korka rozpoczyna się w Niemczech w 1878 roku, kiedy to przedmiot ten został opatentowany przez Friedricha von Siemensa. Od 1890 r. produkowane były porcelanowe wieczka we wszystkich rozmiarach z efektowną reklamą na górze, a nadruk występował w wielu kolorach. Pierwsze korki porcelanowe miały formę podłużną, korki okrągłe wprowadzono nieco później. Najstarsze porcelanki wypalane były dwukrotnie. Najpierw pokrywano je glazurą i wypalano, następnie za pomocą specjalnego stempla nanoszono napisy, które pokrywano glazurą i znów wypalano. Tak powstałe na porcelankach napisy po prostu się już nie ścierały. W ramach oszczędności po I wojnie światowej coraz częściej rezygnowano z drugiego wypalania, czego efekty widać w nowszych porcelankach z nieczytelnymi napisami.

Na porcelanowych korkach zawsze umieszczano znak własności (nazwisko właściciela), oznaczenie firmowe i nazwę miasta. Dzięki temu posiadamy dziś dużą wiedzę o przedwojennym piwowarstwie. Niegdyś praktycznie każdy browar zajmował się obok produkcji piwa rozlewaniem wód mineralnych. W związku z tym jednocześnie stosował dwa typy porcelanek: podłużne (wyłącznie do butelek z oranżadą i wodą mineralną) oraz okrągłe, które stosowano niemal wyłącznie do butelek z piwem, choć zdarzały się także wyjątki odwrotnego ich zastosowania (okrągłe do wody mineralnej, podłużne zaś do piwa). Wszystko zależało od upodobania danego producenta.

Porcelanki mocowane były do butelki na specjalnym, wykonanym z drutu, zamknięciu zatrzaskowym, zwanym także zamknięciem kabłąkowym lub pałąkowym. Stosowano je do butelek z napojami gazowanymi, głównie oranżady, wody mineralnej oraz piwa. Na ziemiach polskich dla takiego typu zamknięcia butelki przyjęła się nazwa krachla lub zapięcie patentowe. Polskie słowo "krachla" pochodzi z terenu Galicji, jest ono zapożyczeniem austriackiego określenia na lemoniadę lub oranżadę - das Kracherl. Z powodu takiej genezy określenia w Krakowskiem krachlą nazywana była zarówno sama butelka z takim zamknięciem, jak i sama oranżada lub lemoniada, ale również samo zamknięcie ("butelka z krachlą"). Zapięcie tego typu zostało opracowane niezależnie przynajmniej przez dwóch wynalazców w drugiej połowie XIX wieku. Charles de Quillfeldt, amerykański wynalazca opatentował takie zamknięcie w 1875 roku (stąd też najpewniej przyjęła się nazwa „zamknięcie patentowe”). Niemal w tym samym czasie pochodzący z Berlina Carl Dietrich opracował bardzo podobne zamknięcie, które w 1876 roku udoskonalił Nicolai Fritzner - on też założył nieco później fabrykę łączników zatrzaskowych. Zaletami takiego zamknięcia w porównaniu do zwykłego korka była lepsza szczelność oraz szybsze zamykanie butelek. Ponadto aby otworzyć napój gazowany nie był już potrzeby korkociąg. Z uwagi na zawarty w piwie i wodzie mineralnej dwutlenek węgla, butelki służące do transportu tych napojów musiały być mocno i szczelnie zamknięte. Początkowo do zamykania takich napojów służyły czopy z kauczuku lub zwykłe drewniane korki. Zabezpieczano je dodatkowo sznurkiem lub drutem, aby nie zostały wypchane w czasie transportu przez zawarty w nich gaz. Niestety te sposób nie zawsze zdawał egzamin i część napojów wylewała się z butelek. Dopiero zamknięcie zatrzaskowe – patentowe pozwoliło na rozwiązanie tego problemu. Oczywiście nie było pozbawione one wad i dlatego patent ten dość szybko, bo już w 1892 roku, został zastąpiony zamknięciem koronowym, czyli popularnymi do dziś kapslami.

Stara butelka po wodzie mineralnej z okrągłym, porcelanowym korkiem mocowanym na zamknięciu zatrzaskowym.

(źródło: aukcje internetowe)

Heksagram - sześciopromienna gwiazda złożona z dwóch zachodzących na siebie i względem siebie odwróconych trójkątów równoramiennych (najczęściej równobocznych). Od stuleci symbol ten związany jest z judaizmem. Najczęściej nazywa się go "Gwiazdą Dawida" lub "tarczą Dawida". Używana jest także nazwa "pieczęć Salomona", którą stosuje się w ezoteryce.
W 1897 roku podczas Pierwszego Kongresu Syjonistycznego, który odbył się w Bazylei (Szwajcaria) w dniach 29-31 sierpnia, ustanowiono że heksagram zostanie oficjalnie symbolem narodu żydowskiego, syjonizmu i społeczności żydowskich w całej Europie i świecie. Na Kongresie tym wybrano także miejsce, flagę i hymn państwa żydowskiego - otwarta pozostawała tylko sprawa kiedy i czy w ogóle ono powstanie. W 1948 roku, gdy utworzono państwo Izrael, gwiazda Dawida stała się czymś więcej niż symbolem narodu żydowskiego, stała się symbolem państwa Izrael.

Jakiś czas temu udało mi się kupić od jednego z handlarzy starociami trzy niezwykle ciekawe i według mnie unikatowe przedmioty – porcelanki. W swojej kolekcji nazywam je "białymi krukami", jeśli tak w ogóle można powiedzieć o przedmiotach które nie są książkami. Pochodzące z początków XX wieku porcelanowe korki – najprawdopodobniej z butelek po koszernej wodzie mineralnej. Na środku każdej z nich umieszczony jest heksagram (gwiazda Dawida) oraz otaczające go napisy.

Na pierwszym z nich widnieje napis: SYNAGOGE G.STREHLITZ O/S. Jest to jeden z nielicznie zachowanych takich korków sygnowanych strzelecką synagogą. Pamiątka z przeszłości, po społeczności, której już nie ma w naszym mieście.

(zbiory własne Mariusz Lipok)

Kolejny z tych korków jest niemal identyczny, ale znajdujące się na nim napis jest nieco inny: JÜDISCHE – GEM. G.STREHLITZ O/S, czyli gmina żydowska w ówczesnych Strzelcach. Po zastosowanej, identycznej czcionce napisu możemy wnioskować, że te dwa korki pochodzą z jednego okresu.

(zbiory własne Mariusz Lipok)

Trzeci porcelanowy korek również sygnowany jest gminą żydowską w Strzelcach, ale znajdujący się na nim napis jest wykonany inną, nieco bardziej ozdobną czcionką. Zastosowane zostały także inne skróty wyrazów: JÜD - GEM. G.STREHLITZ O/S.

(zbiory własne Mariusz Lipok)

Żydzi w Strzelcach.

Chociaż brak jest potwierdzających informacji źródłowych, to możemy domniemywać, że Żydzi mieszkali na obszarze Strzelec już w średniowieczu. Zwiększony napływ społeczności żydowskiej do ówczesnych Strzelec pojawił się w pierwszej połowie XVIII wieku, za sprawą właściciela dóbr strzeleckich hrabiego - Karla Samuela Colonny, który zezwolił na osiedlanie się rzemieślników i handlarzy przed Bramą Krakowską, a wśród których znaleźli się także Żydzi. Hrabia chcąc rozwijać miasto kazał wybudować z własnych środków dom, który mieli wynajmować nowi osadnicy. Mieszkańcom miasta nie spodobały się decyzje hrabiego Colonny, gdyż ci rzemieślnicy, którzy mieszkali w jego granicach musieli płacić znacznie większe podatki niż osoby mieszkające poza murami. Pierwszym Żydem w Strzelcach odnotowanym z imienia był Salomon, który został sprowadzony do miasta przez hrabiego w 1749 roku. Salomon wynajmował dom od hrabiego, a w centrum miasta trudnił się wyszynkiem piwa i alkoholu. Z tego powodu doszło później do konfliktu między hrabią a miejskimi rzemieślnikami. W 1787 roku w Strzelcach mieszkało 13 osób wyznania mojżeszowego, co stanowiło 1,4% ludności miasta.

W XIX wieku nastąpił szybszy rozwój liczby społeczności żydowskiej w Strzelcach. W 1826 roku powstało w mieście dobroczynne bractwo pogrzebowe „Chewra Kadischa”. Również w tym samym roku powstało Zrzeszenie Kobiet Izraelskich (Izraelitischer Frauenverein). Do Zrzeszenia tego należało 50 członków, a przewodniczącą została Marie Perl. Według danych z 1828 roku w całym powiecie strzeleckim żyło już 567 Żydów (1,8% ogółu mieszkańców). W tym samym roku, w samych Strzelcach żyło 112 Żydów, co stanowiło ok. 8% ogółu mieszkańców miasta. Byli wśród nich szynkarze oraz rzemieślnicy. Przypuszcza się, ze strzeleccy Żydzi w tamtym czasie podlegali gminie żydowskiej w Pyskowicach lub Krapkowicach. Rosnąca liczebnie społeczność żydowska rozpoczęła starania o założenie cmentarza. Powstał on najprawdopodobniej na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych XIX wieku. Został założony na obrzeżach miasta, na zachód od centrum, w pobliżu rozwidlenia dróg prowadzących ze Strzelec do Gogolina i Opola. Niedaleko niego znajdował się także cmentarz chrześcijański. Na terenie cmentarza żydowskiego zbudowano dom bractwa pogrzebowego Chewra Kadischa, który służył jako dom przedpogrzebowy. Po założeniu cmentarza strzelecka gmina żydowska uzyskała samodzielność prawną, a jej filią była gmina żydowska w Leśnicy. W 1845 roku w Strzelcach żyło już 140 Żydów, co stanowiło 6,6% ogółu mieszkańców. Działało wówczas w mieście wiele żydowskich sklepów i warsztatów, najwięcej w obrębie dzisiejszego Rynku, Placu Myśliwca, Pl. Żeromskiego, ulicy Opolskiej i Krakowskiej. Strzeleccy Żydzi prowadzili także karczmy i restauracje, czynnie uczestniczyli w życiu towarzyskim i publicznym miasta, byli wybierani także do rady miejskiej.

W roku 1850 władze strzeleckiej gminy żydowskiej zakupiły kilka parceli na Nowym Rynku (dzisiejszym pl. Żeromskiego) pod budowę synagogi, która została oddana do użytku na początku lat pięćdziesiątych XIX wieku. Oprócz Żydów ze Strzelec korzystali z niej także żydowscy mieszkańcy Gogolina.

A tak w 1854 roku, w Ogólnej Gazecie Żydowskiej opisywano sytuację w ówczesnym Gross Strehlitz: "[...] Już od najdawniejszych czasów panuje tutaj przyjazna wzajemna tolerancja pomiędzy chrześcijanami a żydami, gdzie ci ostatni stanowią znikomą mniejszość. Szeroko rozpowszechniona choroba nienawiści wobec żydów tutaj w naszej okolicy zaraziła tylko niewielu, i tak już cierpiących na psychiczne niedomaganie. Fanatyczni księża i nietolerancyjne urzędy są u nas zjawiskami znanymi wyłącznie z nazwy a nie z praktyki [...]". Więcej na temat tego artykułu znajdziemy na: https://kadlub.design.blog/2021/09/23/1854-wyjatkowe-strzelce-wielkie/

W 1872 roku powstał Związek Górnośląskich Gmin Synagogalnych (Oberschlesische Synagogen-Gemeinden), w skład którego wchodziła również strzelecka gmina żydowska. Natomiast w 1874 roku utworzono w mieście połączoną szkołę wielowyznaniową (Simultanschule): katolicką, protestancką i żydowską.

W 1880 roku liczba strzeleckiej gminy żydowskiej liczyła już 509 członków, co stanowiło 11% ogółu mieszkańców miasta. Gmina żydowska w Strzelcach posiadała wówczas własną bibliotekę, działało w niej wiele stowarzyszeń m.in. młodzieżowe, kobiece, pogrzebowe, dobroczynne oraz sportowe. W kwietniu 1891 roku Gmina Synagogalna w Strzelcach otworzyła własną szkołę żydowską. Po I wojnie światowej i odrodzeniu państwa polskiego wzrosły wśród ludności śląskiej nastroje propolskie. Doprowadziło to do konfliktu ze społecznością niemiecką i wybuchu kolejnych trzech powstań śląskich. Zdecydowana większość Żydów opowiedziała się po stronie proniemieckiej. Wówczas to wielu z nich zdecydowało się na wyjazd na Zachód, najczęściej do dużych ośrodków miejskich w Niemczech.

W 1932 roku w Strzelcach żyło 145 Żydów, co stanowiło 1,5% ogółu mieszkańców. Większość z nich zamieszkiwała rejon dzisiejszego Rynku oraz placu Żeromskiego (wówczas tzw. Przedmieście Krakowskie). W znacznej większości trudnili się oni handlem, kilku prowadziło warsztaty szewskie i krawieckie. Przy Rynku 1 S.Nothmann posiadał sklep kolonialny, pod nr 6 znajdował się sklep spożywczy Schoengoda, pod nr 9 – sklep z zabawkami i artykułami kuchennymi należący do Gotheinera, pod numerem 12 – karczma Rosenberga, nr 23 – to sklep obuwniczy należący do Wachsnera, nr 24 – dom Emanuela Gadiela, a pod numerem 41 – sklep odzieżowy Samuela Gurassa. Właścicielem gorzelni „Brennenspiritusgrossvertrieb” był Hermann Rosenberg. Mieszkańcy wyznania mojżeszowego żyli zgodnie z miejscową ludnością, prawie wszyscy się znali, a stosunki międzyludzkie były dobre lub obojętne. Jak podaje „Führer durch die jüdische gemeindeverwaltung und wohlfahrtspflege in Deutschland 1932–33 herausgeben von der zentralwohlfahrtsstell der deutschen Juden (Berlin 1932)” przewodniczącym zarządu gminy żydowskiej w Strzelcach był wówczas Heinrich Perl, sekretarzem – Paul Wachsner, a skarbnikiem – dr König. Wszyscy oni mieszkali przy Rynku. Funkcję przedstawicieli (Repräsentanz) pełnili: Kurt Naumann (zamieszkali przy ulicy Opolskiej), Willy Nothmann oraz Max Angreß (obaj mieszkający na Rynku). Budżet gminy w 1930 roku wynosił 10 000 marek. Rabinem gminnym w 1932 roku był pochodzący ze Strzelec dr G. Feinberg. Uczył on 17 dzieci religii żydowskiej. Rabin doktor Feinberg był także przewodniczącym Żydowskiego Związku Młodych (Jüdischer Jugendbund), który działał w naszym mieście. Drugim nauczycielem i kantorem był Jakob Hirsch, drugim kantorem – Moritz Zimmermann. W Strzelcach działał także Górnośląski Syjonistyczny Związek Grup (Der Zionistische Gruppenverband Oberschlesien), który kilkakrotnie oddelegowywał na Kongresy Syjonistyczne mieszkającego w naszym mieście Willy’ego Nothmanna.

Pamiątki po sklepie S. Nothmanna – kilka rachunków i rożek do pakowania cukierków. (zbiory własne, fot.: Mariusz Lipok)

Etykieta nalewki klasztornej „Annaberger Klosterbitter” produkowanej w destylarni Rosenberga.

(zbiory własne, fot.: Mariusz Lipok)

Nikt nie utrudniał nikomu odbywania praktyk religijnych w Strzelcach do czasu, aż do władzy doszedł Adolf Hitler. Bardzo szybko doszło do pierwszych incydentów antysemickich w Strzelcach. W 1933 roku żyło w Strzelcach 114 Żydów. Dnia 22 marca 1933 roku umundurowani członkowie S.A. przewrócili dwa stragany z owocami i warzywami na miejskim targowisku, które należały do Żydówek z polskim obywatelstwem. Zdarzenie to zostało zgłoszone na policji, która napisała w sprawozdaniu, że incydent ten był mało znaczący i dokonany przez nieznanych sprawców. W sobotę 1 kwietnia 1933 roku, podobnie jak w całych Niemczech, również w Strzelcach przeprowadzono akcję bojkotu antyżydowskiego. W sierpniu 1937 roku wybito witryny w sklepach prowadzonych przez strzeleckich żydów, brak jednak dokładniejszych informacji na temat tego incydentu w naszym mieście. Z pisma starosty opolskiego z dnia 29 października 1938 roku dowiadujemy się, że w tamtym okresie przebywał w Strzelcach tylko jeden Żyd polskiego pochodzenia – Heinrich Epstein, kupiec. Z powodu wprowadzenia zakazu mieszkania na terenie rejencji opolskiej polskich Żydów, został on przewieziony do Bytomia, a następnie przekazany do Polski.

W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku, podczas „nocy kryształowej”, do Strzelec przyjechał oddział S.A. z Opola, ponieważ miejscowi członkowie S.A odmówili wzięcia udziału w akcjach przeciw żydowskim sklepom. Z synagogi zostało wyniesione wyposażenie i publicznie spalone. Samej synagogi nie podpalono, gdyż obawiano się przeniesienia ognia na sąsiedni budynek destylarni alkoholu należący do żydowskiej rodziny Rosenbergów. Zniszczono także pięć sklepów oraz liczne domy żydowskie. Dzięki zapiskom wspomnień pana Hubertusa Mynarek (ur. 1929 r. w Strzelcach) możemy sobie wyobrazić jaka panowała wówczas atmosfera w naszym mieście. „[…] W 1938 roku około stuosobowa grupa ludzi z S.A. i cywili, przeważnie młodocianych, tzw. chuliganów z obrzeży miasta, zaatakowała mieszkania niektórych żydowskich współobywateli. Między innymi zaatakowano rodzinę bardzo znanego i cenionego lekarza dra Königa, mającego praktykę lekarską w swoim domu przy rynku. Kamieniami wybito szyby, kilka osób wskoczyło przez okno do gabinetu lekarskiego i zaczęło niszczyć drogi sprzęt oraz lekarstwa. W obronie doktora Königa stanęła współmieszkanka tego domu, matka pana Mynarka, wołając: „Wy idioci i bandyci, co wam ten człowiek uczynił? Zawsze do niego lataliście, gdy byliście chorzy, a jak to wszystko zniszczycie, to już nie będzie mógł was leczyć”. Zaległa krótka cisza, którą przerwał pewien S.Amann krzycząc: „Zabierzcie tę skrzeczącą czarownicę!”, a hołota nadal robiła swoje. Dla pani Mynarek mogło się to wszystko bardzo źle skończyć, ale pewien policjant wciągnął ją do wnętrza sklepu i ostrzegł, żeby zamknęła usta, bo bardzo się naraża, a w ponownym przypadku zmuszony będzie ją aresztować [...]”. W sumie aresztowano 22 osoby. Po tych wydarzeniach Żydzi zaczęli opuszczać Strzelce i wyjeżdżać na Zachód.

W 1939 roku pozostawało w mieście jeszcze 70 Żydów. Latem 1939 roku strzelecka synagoga została przejęta przez nazistowskie władze miejskie i przekształcona w magazyn sprzętu wojskowego. W 1940 roku Niemcy założyli w Strzelcach obóz pracy przymusowej dla Żydów.

20 maja 1942 roku większa część strzeleckich Żydów została deportowana do getta w Theresienstadt. W listopadzie 1942 roku w Strzelcach przebywało jeszcze 10 Żydów, jednak dalszy ich los jest nieznany. Tak dobiegło końca istnienie społeczności żydowskiej i wielokulturowości Strzelec.

Strzelecka synagoga.

Została wybudowana w 1850 r. po południowej stronie ówczesnego Neuer Ring, czyli dzisiejszego pl. Stefana Żeromskiego 5a. Nowa synagoga zastąpiła poprzedni dom modlitwy, który przebudowany został na szkołę; obok znajdowała się także mykwa - czyli zbiornik z bieżącą wodą (niekiedy basen) dla osób i naczyń służący do rytualnego obmycia (kąpieli) celem odzyskania rytualnej czystości. Rytuał kąpieli polegał na całkowitym zanurzeniu się w wodzie.

Murowany z kamienia wapiennego, biały budynek nowej synagogi wzniesiono na planie prostokąta z półokrągłą apsydą; nakryty stromym dwuspadowym dachem, wykonanym z czerwonej dachówki. Elewacje boczne były pięcioosiowe; wnętrze oświetlały wysokie półkoliście zwieńczone okna. Wejście do synagogi znajdowało się od strony dzisiejszej ul. Wałowej. Do drzwi prowadziły schody. W głównej sali modlitewnej wisiał olbrzymi żyrandol. W oknach znajdowały się witraże. Prawdopodobnie wewnątrz mieściła się także sala posiedzeń gminy żydowskiej. Przed synagogą postawiono metalowe ogrodzenie z kutego żelaza na murowanych filarach, które wykonała firma Gustav Bild z Brzegu.

W 1901 roku, od maja do września, dobudowano od zachodniej strony przedsionek o trzech wejściach, z trójkątnym szczytem ozdobionym trzema wieżyczkami z małymi cebulastymi kopułkami, mieszczący po obydwu stronach żelazne schody prowadzące na galerię dla kobiet. Prace budowlane wykonał strzelecki mistrz murarski M. Hohmann, a koszt wyniósł 4.592 marki. Nad wejściem umieszczony był napis złożony z czternastu hebrajskich liter nieznanej nam dziś treści. Synagoga posiadała więc salę modlitwy, mykwę oraz prawdopodobnie rytualną rzeźnię.

Jak już wspomniano nieco wyżej, synagoga nie została spalona podczas „kryształowej nocy”, a jednie zniszczona. Wnętrze zdemolowano, a jej wyposażenie wyniesiono na zewnątrz i publicznie spalono. Budynek został przejęty przez hitlerowskie władze i w 1939 roku utworzono w nim magazyn wojskowy.

W 1945 roku, po zakończeniu II wojny światowej, komunistyczne władze miejskie urządziły w opuszczonym budynku synagogi magazyn rolno-spożywczy, prowadzony przez Gminną Spółdzielnię Samopomocy Chłopskiej w Strzelcach Opolskich. W dawnej sali modlitewnej składowano m.in. paszę dla bydła. W kwietniu 1964 r. Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Strzelcach Opolskich przekazał budynek byłej synagogi wraz podwórzem "w nieodpłatne użytkowanie i na czas nieograniczony Sekretariatowi Powiatowego Komitetu Kultury Fizycznej w Strzelcach Opolskich". Na początku lat 70. rozpoczęła się przebudowa tego budynku z przeznaczeniem na halę sportową. W 1976 roku obiekt został oddany do użytku publicznego. Podczas tych prac zatarto dawny wygląd i układ bożnicy, ale mury obwodowe zachowały się do dziś. Zmienione zostały wszystkie otwory okienne oraz wprowadzono płaski dach, co całkowicie zatarło pierwotny wygląd budynku. W 1999 r. Gmina Wyznaniowa Żydowska we Wrocławiu zwróciła się do władz miasta z prośbą o ustalenie prawa własności budynku dawnej synagogi. W 2003 r. zostało zawarte porozumienie, na mocy którego Gmina Żydowska odstąpiła od roszczeń przejęcia obiektu w zamian za odszkodowanie w wysokości 200 000 zł. Pod koniec 2021 roku pojawiły się głosy o konieczności rewitalizacji tego budynku. Należy mieć nadzieję że prace, które mają być prowadzone w niedalekiej przyszłości pozwolą także na upamiętnienie historii tego miejsca.

Projekt fasady i plan z obrysem synagogi – 1901 rok. Po środku, z lewej strony widoczna pieczęć firmowa strzeleckiego mistrza murarskiego M. Hohmann. (źródło: Kubit B., Nadolski P., Kos J.K., Synagogi na Górnym Śląsku, Gliwice 2021)

Przekrój przez wnętrze synagogi w Strzelcach – na podstawie szkicu pochodzącego z Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, syg. akt. Prowincja Śląska 116. (źródło: sztelt.org.pl)

Synagoga w Strzelcach na przedwojennych widokówkach. (źródło: fotopolska.eu)

Rok 1963, obchody 100-lecia istnienia Ochotniczej Straży Pożarnej w Strzelcach Opolskich. Delegacja strażaków składa wieniec pod pomnikiem „Bohaterom poległym w walce o wolność i demokrację 1919-1945”. Interesujący jest tutaj drugi plan tego zdjęcia, na którym fragmentarycznie widoczny jest budynek dawnej synagogi oraz jego otoczenie.

(źródło: Kronika OSP Strzelce Opolskie, zbiory: Edward Dalibóg)

Wygląd budynku dawnej synagogi w 1965 roku. (zbiory własne, fot.: Mariusz Lipok)

Zdjęcie z okresu przebudowy budynku, w którym znajdowała się synagoga na halę sportową (przełom lat 60. i 70.), wyraźnie widoczny charakterystyczny dla synagogi układ okien. (źródło: sztelt.org.pl)

Widok współczesny na budynek, w którym niegdyś znajdowała się synagoga, 2020 rok. (fot.: Mariusz Lipok)

Pamiątkowa tablica na budynku, w którym niegdyś znajdowała się synagoga. (fot.: Mariusz Lipok)

Bibliografia:

1. Führer durch die jüdische gemeindeverwaltung und wohlfahrtspflege in Deutschland 1932–33 herausgeben von der zentralwohlfahrtsstell der deutschen Juden, Berlin 1932.

2. Kubit B., Nadolski P., Kos J.K., Synagogi na Górnym Śląsku, Gliwice 2021.

3. Morawiec R., Strzelce Opolskie – dawniej i dziś, Opole 2011.

4. Mutz K., Strzelce Opolskie przed 1945 i po, Krapkowice 2013.

5. Olejnik B., Monografia gminy żydowskiej w Strzelcach Opolskich (1750-1945), praca magisterska na Uniwersytecie Opolskiem, Wydział Historyczno-Pedagogiczny, Opole 2005.

6. Smoleń S., Strzelce Opolskie. Znane i nieznane, Strzelce Opolskie 1998.

7. Smoleń S., T., Strzelce Opolskie. Miasto i kościół na przełomie wieków, Strzelce Opolskie 2008.

Strony internetowe:

1. http://www.lubanski.eu/29470/ (dostęp: 30.12.2021)

2.http://gazeta-kolekcjonera.myvimu.com/kolekcjonowanie-porcelanek-ze-szczegolnem-uwzglednieniem-powiatu-szczycienskiego/ (dostęp: 30.12.2021)

3. http://www.porcelanki.net/ (dostęp: 30.12.2021)

4. https://birofilia.org/slownik/p/patent-zamkniecie-patentowe.html (dostęp: 30.12.2021)

5. http://www.koelsch-net.de/koelsch-net/anz/P_Start_Geschichte.htm (dostęp: 30.12.2021)

6.https://www.h3-bierwelt.de/werbetr%C3%A4ger/bier-flasche/flaschenverschl%C3%BCsse/ (dostęp: 30.12.2021)

7. https://wszystkiesymbole.pl/gwiazda-dawida/ (dostęp: 30.12.2021)

8. http://www.izrael.badacz.org/historia/syjonizm1_kongres1.html (dostęp: 30.12.2021)

9.https://www.xn--jdische-gemeinden-22b.de/index.php/gemeinden/e-g/2210-gross-strehlitz-schlesien (dostęp: 30.12.2021)